Landroof in Afrika

Analyse van vier zaken:

• De zaak Feronia in de DRC
• De zaak Socfin in Sierra Leone
• De zaak Addax Bioenergy in Sierra Leone
• De zaak SIAT in Ivoorkust

"Instellingen voor ontwikkelingsfinanciering en hun nationale regeringen moeten de mensenrechten eerbiedigen, conflictgevoelig handelen en verantwoordelijkheid nemen voor de langetermijngevolgen van hun activiteiten"

Landroof in Afrika

De afgelopen twee decennia is de vraag naar land en natuurlijke hulpbronnen dramatisch gestegen, als gevolg van de wereldwijde voedselcrisis van 2008 en de daaropvolgende grondspeculatie. Dit heeft geleid tot een sterke toename van grootschalige grondaankopen (large-scale land acquisitions of LSGA’s). [1] Dit fenomeen wordt algemeen aangeduid als landroof. Sinds 2000 is op het Afrikaanse continent niet minder dan 25 miljoen hectare van eigenaar veranderd. [2]

Hoewel de meeste van deze transacties worden uitgevoerd door particuliere actoren, worden zij aangemoedigd en financieel gesteund door regeringen, zowel die van het Zuiden, die belemmeringen voor deze grondtransacties wegnemen, als die van het Noorden, waarvan vele deze transacties financieren via hun openbare ontwikkelingsbanken. Deze beleidsnota richt zich op een complex netwerk van donoren, zowel particuliere beleggingsfondsen als Europese instellingen voor ontwikkelingsfinanciering, die direct of indirect veel grondaankoopprojecten in Afrika hebben gefinancierd. De plaatselijke gemeenschappen betalen de hoogste prijs voor deze verwervingen, die gepaard gaan met conflicten en schendingen van de mensenrechten.

Voorstanders van dergelijke grootschalige landaankopen (LSLA’s) presenteren het vaak als een motor van ontwikkeling voor Afrika, maar de verschuiving naar intensieve, industriële monocultuur-plantage-landbouw die het gevolg is van deze acquisities heeft geleid tot talloze schendingen van de mensenrechten en sociale en ecologische verwoesting. In Afrika zijn overeenkomsten over 14,3 miljoen hectare mislukt en geplande activiteiten zijn ofwel nooit uitgevoerd of opgegeven. Deze mislukkingen laten hun sporen na en gevallen van faillissementen en cascade-overdrachten van grondbezit vergroten alleen maar de onzekerheid van gemeenschappen die op of in de buurt van de grond in kwestie wonen. [3]

De meeste LSLA’s respecteren de mensenrechten niet, met inbegrip van het overkoepelende principe van vrije, voorafgaande en geïnformeerde toestemming bij onderhandelingen over contracten voor de aankoop van land en veranderingen in landgebruik. De projecten die met de meeste LSLA’s geassocieerd zijn, bieden evenmin garanties voor voordelen voor de plaatselijke gemeenschappen, in tegenstelling tot de toezeggingen die vaak door de investeerders worden gedaan. Deze transacties worden gekenmerkt door een gebrek aan zekerheid van eigendomsrecht, vaak resulterend in de uitzetting van plattelandsgemeenschappen, en inadequate compensatie, vooral voor gemeenschappen die van hun land worden verdreven of waarvan de toegang tot het land wordt beperkt. Bovendien is het niet ongewoon dat LSLA’s leiden tot geschillen over land- en watervoorraden en tot het verergeren van conflicten tussen en binnen gemeenschappen, geweld en verdeeldheid, waardoor kwetsbare conflictgebieden kunnen ontbranden.

De landbouwactiviteiten die met LSLA’s gepaard gaan, verdringen de boerenlandbouw en doen dus banen verdwijnen. In ruil daarvoor bieden de bedrijven meestal alleen jobs voor dagloners aan op een landbouwplantage, vaak onder de meest onzekere arbeidsomstandigheden. De voedselproductie van huishoudens en gemeenschappen neemt af doordat kleinschalige boeren, die zich voornamelijk toeleggen op voedselgewassen, hun land wordt ontnomen ten gunste van de cash crop-bedrijven, waardoor de voedselonzekerheid toeneemt. Bovendien halen de industriële landbouwplantages die als gevolg van de LSLA’s zijn aangelegd, vaak slechts opbrengsten die iets hoger liggen dan die van kleinschalige voedselproducenten. Tot slot is gebleken dat intensieve industriële landbouw ecologische schade veroorzaakt, zoals vervuiling en uitputting van natuurlijke hulpbronnen, waardoor de bodemvruchtbaarheid afneemt.

De gebrekkige inhoud en tenuitvoerlegging van de wetgeving inzake land creëert perverse stimulansen voor corruptie en moedigt pogingen aan om de democratische instellingen te ondermijnen, zodat niet aan de internationale normen wordt voldaan, een verschijnsel dat wordt aangemoedigd door de cultuur van straffeloosheid en het ontbreken van systemen om verantwoording af te leggen, die kenmerkend zijn voor veel van deze transacties. Het ontbreken van een zinvolle toegang tot justitie en verhaalmechanismen betekent dat gemeenschappen worden opgezadeld met ingewikkelde en ondoeltreffende klachtenmechanismen, die vaak geblokkeerd zijn en plaatsvinden in een context van repressie, geweld en wantrouwen.