[1]

SLAPPs : een gevaar voor de democratie

In 2020 deed de Commissaris voor de Rechten van de Mens van de Raad van Europa, Dunja Mijatović, een oproep om dringend en doortastend actie te ondernemen tegen SLAPPs. [2] SLAPP is een acroniem voor Strategic Lawsuits Against Public Participation en verwijst naar misbruik van rechtsprocedures tegen vooral (onderzoeks)journalisten, milieu- en mensenrechtenactivisten en academici. De Mensenrechtencommissaris pleitte voor een snelle behandeling van dit soort zaken, voor sancties in geval van procesmisbruik en voor de opbouw van financiële en juridische steunprogramma’s voor de verweerders in SLAPP-procedures. In een arrest van 15 maart 2022 in de zaak OOO Memo t. Rusland verwijst het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) naar deze oproep van de Mensenrechtencommissaris en naar “the growing awareness of the risks that court proceedings instituted with a view to limiting public participation bring for democracy”. [3] Uit diverse rapporten blijkt ondertussen dat in verschillende landen in Europa talrijke intimiderende of tergende rechtsprocedures gevoerd worden tegen media, journalisten, academici, ngo’s en mensenrechten- en milieuactivisten naar aanleiding van kritische berichtgeving of rapportering over corruptie, fraude, milieuschandalen, machtsmisbruik of falend beleid. [4]

Door een brede coalitie van ngo’s, mediaorganisaties, verenigingen van journalisten en academici [5] is er zowel bij de EU als bij de Raad van Europa op aangedrongen om een dam op te werpen tegen SLAPPs. De beleidsvoorstellen om SLAPPs te bestrijden worstelen evenwel met een moeilijke evenwichtsoefening. Het recht op toegang tot de rechter en het recht op een eerlijk proces in functie van de bescherming van de eer, reputatie, privacy of andere rechten van eisers moeten immers gevrijwaard blijven. Maar dit moet verzoend worden met de aanspraak om niet belaagd of geïntimideerd te worden met tergende rechtsvorderingen die erop gericht zijn de vrijheid van meningsuiting, de journalistieke vrijheid en de verslaggeving of het debat over zaken van publiek belang onverantwoord in te perken. Zowel de poging om kritische stemmen die deelnemen aan het publiek debat het zwijgen op te leggen als het misbruik van het justitieapparaat door middel van het voeren van tergende of roekeloze procedures zijn immers onaanvaardbaar in een democratische rechtstaat.

Europese en internationale anti-SLAPP initiatieven

In april 2022 kwam de Europese Commissie met een voorstel van Richtlijn, [6] en meteen ook met een ruimere, maar in rechte niet-afdwingbare Aanbeveling om een reeks maatregelen te nemen om dit soort procedures te voorkomen, in een vroeg stadium te beëindigen of effectief te sanctioneren. De EU-Aanbeveling van 27 april 2022 verwoordt het treffend als volgt : “Een gezonde en welvarende democratie vereist dat mensen actief aan het openbare debat kunnen deelnemen. Zinvolle deelname is maar mogelijk als personen toegang krijgen tot betrouwbare informatie, op basis waarvan zij hun eigen mening kunnen vormen en hun oordeel kunnen uitspreken in een openbare ruimte waarin verschillende meningen vrijelijk kunnen worden geuit. Om een dergelijk vrij klimaat te bevorderen, is het van belang journalisten en mensenrechtenverdedigers te beschermen tegen kennelijk ongegronde en onrechtmatige gerechtelijke procedures tegen publieke participatie”.

Ondertussen overleggen de Europese Commissie, de Raad van Ministers van de EU en het Europees Parlement over het voorstel van Richtlijn dat zich evenwel beperkt tot het bestrijden van SLAPPs in civiele procedures en dan nog enkel voor wat rechtsprocedures betreft met grensoverschrijdende gevolgen, waardoor de Richtlijn geen directe impact zal hebben op ruim 90 % van de SLAPP-procedures. Er is nog flink wat overleg nodig, want sommige EU-lidstaten zetten de hielen in het zand en kiezen voor een verdere afzwakking van het voorstel van Richtlijn. [7] Allicht wordt de anti-SLAPP Richtlijn goedgekeurd in het voorjaar van 2024, waarna de lidstaten dan de tijd krijgen om deze in de nationale wetgeving te implementeren. Aangezien de Richtlijn mikt op een minimum-harmonisatie kunnen de lidstaten de waarborgen tegen SLAPPs aanvullen en tegelijk uitbreiden tot alle rechtsprocedures.

Ook binnen de Raad van Europa wordt ondertussen gewerkt aan een Aanbeveling door het Comité van Ministers om SLAPPs te bestrijden. [8] SLAPPs vormen immers niet enkel een bekommernis in de 27 EU-landen, maar ook in andere Europese landen, verenigd in de 46 verdragstaten van de Raad van Europa. De Aanbeveling strekt zich uit tot alle rechtsprocedures (dus ook straf- en administratieve procedures), inclusief SLAPP-procedures zonder grensoverschrijdende gevolgen. Het onrustwekkende fenomeen van SLAPPs is eveneens opgemerkt buiten Europa. [9] In een Resolutie van 6 oktober 2022 roept de VN-Raad voor de Mensenrechten (Human Rights Council) de verdragstaten op om maatregelen te nemen tegen SLAPPs “by adopting laws and policies that prevent and/or alleviate such cases and provide support to victims”. [10] De speciale rapporteur van de VN die toezicht uitoefent op de bescherming van milieuactivisten beklemtoonde recent de noodzaak van anti-SLAPP maatregelen voor wie deelneemt aan campagnes voor of het publiek debat inzake milieubescherming. [11]

SLAPPs : ook in België

Ook in België zijn journalisten, media, academici, ngo’s en andere personen of actiegroepen die deelnemen aan het publieke debat met SLAPPs geconfronteerd. [12] Zowel de Vlaamse Regulator voor de Media (VRM), de Vereniging van Vlaamse Journalisten (VVJ), als het Federaal Instituut voor de bescherming en de promotie van de Rechten van de Mens (FIRM) dringen aan op maatregelen tegen SLAPPs. Ook in de media zijn recente voorbeelden van SLAPPs gerapporteerd. [13] Er is een Belgische anti-SLAPP werkgroep opgericht om informatie over SLAPPs te verzamelen en zowel op Europees als op Belgisch niveau de beleidsvoorstellen op te volgen. [14]

Media, journalisten en academici

Het waren vaak bedrijfsleiders of zakenmensen die de voorbije jaren kozen voor één of andere vorm van SLAPP. [15] Vooral de nieuwswebsite Apache kreeg af te rekenen met opeenvolgende klachten en vorderingen door zakenman Erik van der Paal en de NV Land Invest Group, via procedures in kort geding, civiele procedures tot schadevergoeding tot en met een strafprocedure. [16] De strafklacht tegen Apache met burgerlijke partijstelling door Van der Paal mondde uiteindelijk uit in een vrijspraak van de journalisten van Apache en een veroordeling van Van der Paal wegens misbruik van rechtsprocedure. [17] Van der Paal werd in beroep veroordeeld tot het betalen van een schadevergoeding van 10.000 euro aan de Apache-journalisten. [18]Ook enkele recente rechtszaken vertonen kenmerken van SLAPPs, zoals de vordering van voetbalclub Anderlecht tegen kritische berichtgeving in HUMO [19], de dagvaarding door de Nationale Loterij wegens reputatieschade naar aanleiding van een artikel op Doorbraak [20] en een reeks procedures door de multinational Socfin tegen journalisten van de RTBF naar aanleiding van een kritische reportage over laakbare praktijken bij de productie van en handel in palmolie. [21]

SLAPPs in België treffen overigens niet enkel (onderzoeks)journalisten, maar ook academici. Sedert 2021 werd Marc van Ranst juridisch belaagd door de Nederlandse oprichter en bezieler van de vereniging Viruswaanzin [22], Willem Engel. Van Ranst werd telkens vrijgesproken en Engel werd zelf veroordeeld wegens tergend en roekeloos geding. Aan Van Ranst werd een schadevergoeding van 4.000 euro toegewezen. [23] De Belgische vzw Viruswaanzin/Folie Virus daagde in 2021 ook professor-filosoof Johan Braeckman (UGent) en bioloog-journalist Dirk Draulans (Knack) voor de correctionele rechtbank naar aanleiding van een aantal kritische opmerkingen over Viruswaanzin tijdens een uitzending van het VRT-programma De Afspraak. Viruswaanzin drong niet enkel aan op de strafrechtelijke veroordeling van Braeckman en Draulans wegens laster, maar vorderde ook een schadevergoeding van bijna 70.000 euro. Zowel de strafklacht als de eis tot schadevergoeding zijn door de rechtbank afgewezen. [24]

SLAPPs tegen burgerinitiatieven

Soms richten ondernemingen en hun zaakvoerders zich met SLAPPs ook tegen activisten of ngo’s. De bouwfirma Aannemingen Janssen NV daagde een actievoerder voor de rechter, met de dreiging van een schadevergoeding van meerdere honderdduizenden euro en de eis van een dwangsom van 50.000 euro voor iedere keer dat de verweerder actie voerde tegen of kritiek uitte op een belangrijk bouwproject van de firma Janssen. De vordering werd door de rechtbank afgewezen, en de bouwfirma werd veroordeeld wegens tergend en roekeloos geding. Ook een vonnis van de rechtbank te Leuven wijst op het intimiderend karakter van een vordering door een projectontwikkelaar. De NV Resiterra eiste een (provisionele) schadevergoeding van 100.000 euro van de vzw Leuvens Historisch Genootschap omdat de vereniging misleidende en beledigende informatie over Resiterra en het bouwproject zou hebben verspreid. De rechter wees de vordering af, met verwijzing de vrijheid van meningsuiting van verweerders. Door Resiterra werd tegen dit vonnis beroep aangetekend, waarop de vzw Leuvens Historisch Genootschap besloot om het verzet tegen de bouwplannen te stoppen. [25]Recent werden ook andere voorbeelden gerapporteerd van SLAPPs tegen burgerinitiatieven, zoals de (dreigingen met) rechtsvorderingen door de Antwerpse goudraffinaderij Value Trading, de dreigbrieven door het Aalsterse glucose- en zetmeelfabriek Tereos tegen protesterende burgers, de strafklachten door het West-Vlaamse veevoederbedrijf Nollet tegen een lokale actievoerder en de klachten en procedures door de multinational Socfin tegen de milieu-organisatie Fian Belgium. [26]]

Wat te doen tegen SLAPPs ?

Deze greep uit een aantal voorbeelden toont aan dat het fenomeen ook in België niet onbekend is. Hoewel de uitkomst voor de slachtoffers van SLAPPs bijna altijd op een positieve noot eindigt in termen van de finale rechterlijke uitspraak, tonen de voorbeelden aan dat er in België geen specifieke procedurele waarborgen zijn om in de beginfase of in een vroeg stadium van de procedure de vordering af te wijzen. Soms wordt pas na jarenlang procederen geoordeeld dat de klacht of de vordering tegen een journalist, actiegroep of ngo ongegrond was.

Het enige tegengewicht dat het Belgisch recht biedt in dit soort procedures situeert zich helemaal op het einde van de rechtsgang, namelijk wanneer de vordering van eisers door de rechter als tergend en roekeloos wordt beoordeeld. Wat opvalt is dat de zeldzame keren dat eisers werden veroordeeld wegens tergend en roekeloos geding of procesmisbruik, de toegekende schadevergoedingen aan verweerders, eventueel in combinatie met de aan hen toegewezen rechtsplegingsvergoeding, slechts een minimale compensatie zijn voor de kosten tijdens de procedure. Van rechters en rechtscolleges mag een grotere bereidheid verwacht worden om een SLAPP in een vroeg stadium af te wijzen en aan verweerders een volledige schadevergoeding toe te kennen. De advocatuur kan ongetwijfeld de deontologische normen aanscherpen zodat advocaten zich onthouden van het dreigen met of voeren van SLAPP-procedures tegen journalisten, ngo’s, academici, actiegroepen en andere “publieke waakhonden”. [27]

Om SLAPPs effectief te kunnen bestrijden is het nodig dat zowel op internationaal, Europees als op nationaal niveau initiatieven worden genomen om dit soort tergende procedures te neutraliseren. Vooral het afwijzen van de SLAPP in de beginfase van de procedure is een cruciale optie, samen met tal van andere maatregelen, gaande van financiële en juridische steun aan verweerders tijdens de procedures, terugbetaling van de (advocaten)kosten, ruime schadevergoedingen, sancties voor de eisers, informatiecampagnes, het creëren van transparantie en data omtrent SLAPPs en aanscherping van de aandacht voor het fenomeen bij magistraten en advocaten. Alleen op die manier kan het tij gekeerd worden en kan een einde gemaakt worden aan “the risks that court proceedings instituted with a view to limiting public participation bring for democracy”. [28]